Stoiński Stefan Marian, krypt. St.M.St. (1891–1945), dyrygent, kompozytor, działacz muzyczny, etnograf.
Ur. 29 VIII w Szamotułach koło Poznania, był najstarszym synem Stanisława (zm. 1914), mistrza kołodziejskiego i kupca, założyciela i opiekuna towarzystw kulturalnych i śpiewaczych oraz amatorskich kół teatralnych w Obornikach. Matką S-ego była Michalina z Witkowskich.
Naukę gry na fortepianie i skrzypcach rozpoczął S. w Szamotułach; uczył się w Obornikach, a od 11 IV 1904 w gimnazjum w Rogoźnie, gdzie próbował sił jako kompozytor oraz przygotowywał przedstawienia teatralne i koncerty. Należał do tajnego uczniowskiego «Tow. Tomasza Zana». Na dalszą naukę został wysłany przez rodziców do liceum w Saint-Nicolas w Belgii, które miało przygotować go do studiów prawniczych. Maturę zdał we Frankfurcie nad Odrą, a potem, wbrew życzeniu rodziców, wyjechał do Berlina. Od r. 1908, za samodzielnie zdobyte środki, kształcił się tam w zakresie kompozycji i muzykologii w Musik-Hochschule J. Sterna; wiedzę i umiejętności pogłębiał pod kierunkiem H. Leichtentritta i O. Fleischera. W r. 1913 ukończył studia i wrócił do Poznania. Z uwagi na chorobę płuc został zwolniony ze służby wojskowej i w pierwszej wojnie światowej nie brał udziału. Związany ze środowiskiem patriotycznej młodzieży poznańskiej, której przewodził poeta i działacz niepodległościowy Roman Wilkanowicz, uczestniczył w pracy konspiracyjnej, a następnie wziął udział w powstaniu wielkopolskim 1918–19 r.
Dn. 25 I 1920 zadebiutował S. jako dyrygent na koncercie zorganizowanym przez Polski Komitet Narodowy w Filharmonii Berlińskiej. W sezonie 1921/2 pracował w Teatrze Narodowym w Poznaniu, dyrygując operetkami i przygotowując ilustracje muzyczne do przedstawień. Opublikował w krakowskich „Wiankach” (1922 nr 7) niewielki szkic Przyroda w muzyce. W r. 1922 pracował krótko w Sosnowcu. Dn. 10 VI t.r. prowadził przygotowaną przez siebie premierę „Halki” Stanisława Moniuszki w Teatrze Miejskim w Ostrawie (Czechosłowacja). T.r. został zaangażowany przez Tadeusza Wierzbickiego na stanowisko dyrygenta w Teatrze Polskim w Katowicach. Dn. 8 X zainaugurował działalność katowickiej Opery prowadząc „Halkę”. Z orkiestrą teatralną wyjeżdżał na występy gościnne, m.in. w r. 1923 dyrygował „Halką” w Cieszynie. W sezonie 1924/5 ponownie był dyrygentem w Teatrze Polskim w Katowicach, a równocześnie dyrygentem w Teatrze Miejskim w Sosnowcu. Prowadził też chór mieszany Domu Ludowego w Sosnowcu oraz od r. 1925 chór męski «Echo» w Katowicach. T.r. został dyrygentem Związku Śląskich Kół Śpiewaczych (ZŚKŚ). Przy współpracy m.in. Jana Fojcika organizował regionalne i ogólnopolskie zjazdy śpiewaków oraz konkursy kompozytorskie na utwory chóralne, m.in. w l. 1927 i 1928. Był wielokrotnie członkiem jury konkursów śpiewaczych, wizytował chóry śląskie i udzielał instrukcji ich kierownikom i śpiewakom. W r. 1925 założył pierwszą polską wielowydziałową szkołę muzyczną na Śląsku, Inst. Muzyczny w Katowicach (z filią w Bielsku), którym kierował i w którym pracował jako nauczyciel. Od początku r. 1926 był redaktorem naczelnym organu ZŚKŚ – miesięcznika „Śpiewak Śląski”; pod jego kierownictwem pismo zmieniło nazwę na „Śpiewak” i uległo znacznej rozbudowie, a do współpracy z nim pozyskał S. m.in. Zdzisława Jachimeckiego, Adolfa Chybińskiego i Józefa Reissa. T.r. zorganizował na własny koszt kurs dla dyrygentów przy Inst. Muzycznym; z myślą o podniesieniu poziomu chórów napisał podręcznik nauki nut pt. Katechizm najważniejszych wiadomości z muzyki i śpiewu dla szkół i śpiewaków chórowych (Kat. 1927). Z jego inicjatywy powstała w r. 1927 w Katowicach seria wydawnicza Śląska Biblioteka Muzyczna (ŚBM), w której publikowano repertuar dla chórów (do r. 1939 ukazało się kilkadziesiąt pozycji zawierających ponad sto utworów). Od r. 1927 współpracował z katowickim chórem mieszanym «Ogniwo», powiększając go do ponad stu osób i wprowadzając do jego repertuaru utwory oratoryjne i kantatowe (z czasem przyjęto dla chóru nazwę Tow. Oratoryjne «Ogniwo»).
S. był też kompozytorem. Napisał m.in. kantatę Wielka modlitwa op. 14 (do słów Włodzimierza Żelechowskiego i Józefa Aleksandra Gałuszki) na sopran, baryton, chór mieszany, orkiestrę i organy (rkp. w B. Śląskiej w Kat.), Rozmowę z piramidami op. 5 (Kat. 1929) i op. 10 (do słów Juliusza Słowackiego) na chór mieszany i orkiestrę oraz Balladę symfoniczną na orkiestrę op. 17. Dzieła te, ujawniające solidny, choć tradycyjny warsztat kompozytorski, utrzymane były w stylu neoromantycznym z pewnymi wpływami impresjonizmu. Widoczne w nich były także inspiracje twórczością J. Brahmsa, G. Mahlera, A. Brucknera oraz Karola Szymanowskiego. W pieśniach wykazujących doskonałą znajomość techniki wokalnej wykorzystywał S. często muzykę ludową: Trzy utwory op. 3: Śmierć komara, Nie mogę, Brałem niegdyś (Kat. 1928), Dwa utwory op. 5 (Kat. 1929) oraz Bajka o wieprzu i kotce op. 7 (P. 1929). Kolejne pieśni S-ego ukazały się nakładem ŚBM w r. 1930: Dwa utwory op. 6 na chór męski (Jesienną nocą i Otworem, Nieznane kolędy i pastorałki) i op. 11 (Kołysanka Jezusina i Kolęda klasztorna), 1932: Trzy pieśni op. 12 i 13 (Pieśń polskich górników, Pieśń polskiego hutnika, Pieśń do Świętej Barbary), 1934: Siedem pieśni ludowych śląskich op. 2 (do słów Jana Smotryckiego) i 1935: Na pograniczu Śląska op. 16 (wiązanka pieśni na chór mieszany z towarzyszeniem fortepianu lub orkiestry). Wydał też Dwa nokturny op. 9 (Lw. 1932).
W r. 1929 opublikował S. pracę Najdawniejsze znaki muzyczne i ich pochodzenie (Kat.). Zabrał też głos w sprawie dwóch edycji pieśni ludowych, ze Śląska, w opracowaniu Jana Stanisława Bystronia i z Kurpiów, zebranych przez Władysława Skierkowskiego. T.r. zainicjował budowę pomnika Moniuszki w Katowicach i aktywnie uczestniczył w zbiórce funduszy na ten cel. Był głównym organizatorem katowickich uroczystości moniuszkowskich (7–9 VI 1930), połączonych z VI Ogólnopolskim Zjazdem Śpiewaczym i odsłonięciem pomnika kompozytora. Zredagował „Księgę pamiątkową VI Ogólnopolskiego Zjazdu Śpiewaków i Śląskich Uroczystości Moniuszkowskich” (Kat. 1930). W r. 1931 został prezesem ZŚKŚ, a w r. 1932 ponownie zorganizował na swój koszt roczny kurs dla dyrygentów. Prowadząc nadal chór «Ogniwo» odnosił kolejne sukcesy, m.in. wykonaniem „Judy Machabeusza” G. F. Haendla (w Katowicach w grudniu 1931 i Warszawie w r. 1932) oraz „Stabat Mater” Szymanowskiego (w Katowicach 15 V 1934, koncert w obecności kompozytora; wykonano wówczas również Wielką Modlitwę S-ego). Dyrygował też innymi chórami i orkiestrami śląskimi, m.in. zespołami Tow. Muzycznego oraz Magistratu Katowic i orkiestrą w Bielsku. W „Śpiewaku” oraz m.in. „Polonii”, „Polsce Zachodniej” i „Przeglądzie Muzycznym” opublikował ok. 100 artykułów, m.in. o Moniuszce, Fryderyku Chopinie i Szymanowskim, a także dotyczących zagadnień wokalistyki oraz historii i problemów ruchu chóralnego. Ogłosił też krótkie wspomnienie z lat młodości spędzonej w Poznaniu („Tęcza” 1935 nr 6). Zaprzyjaźniony z Wojciechem Korfantym, sprzeciwiając się naciskom sanacji by nadać ZŚKŚ cechy organizacji politycznej, w r. 1935 złożył prezesurę Związku. Za swoją działalność otrzymał w r. 1937 Nagrodę Muzyczną m. Katowic.
S. zbierał i ogłaszał teksty oraz nuty nieznanych kolęd, do czego wielokrotnie zachęcał innych, m.in. na łamach „Śpiewaka”. Zaangażowany przez PAU pod koniec l. trzydziestych do zespołu etnograficznego, opracowującego folklor śląski, zbierał pieśni i tańce oraz instrumenty ludowe Śląska: Górnego, Cieszyńskiego i Opolskiego, a także Żywiecczyzny; z jego inicjatywy radio w Katowicach, z którym współpracował od ok. r. 1928, wprowadziło stałe audycje „Zbieramy pieśni ludowe”. Wspólnie z Józefem Ligęzą wydał tom drugi „Pieśni ludowych z polskiego Śląska” pt. Pieśni balladowe o zalotach i miłości (Kr. 1938, tom pierwszy został opracowany przez Bystronia, Kr. 1927–34). Część zebranego materiału wykorzystał w osobnym studium Dudy żywieckie („Gronie” 1938 nr 1, 2, 3). W r. 1939 ukazał się przygotowany przez S-ego pierwszy zeszyt tomu trzeciego „Pieśni ludowych...”, poświęcony tańcom.
W pierwszych dniach drugiej wojny światowej znalazł się S. w Sosnowcu; tam dzięki znajomości języka niemieckiego doprowadził do uwolnienia części uwięzionej przez Niemców ludności. Wrócił następnie do Katowic, gdzie niebawem sam został aresztowany. Zwolniony pod warunkiem prowadzenia Inst. Muzycznego jako placówki niemieckiej, ukrywał się w Szopienicach, a od końca r. 1940 w Krakowie. Zarobkował tam pracą urzędniczą m.in. w firmie budowlanej, działał w konspiracji, utrzymywał przyjacielskie kontakty z Reissem. Nadal zajmował się etnografią. Kontynuował pracę nad trzecim tomem „Pieśni ludowych...”; do r. 1944 opracował, także od strony zapisu choreograficznego, Tańce i śpiewy taneczne ludu śląskiego w XIX w. (mszp. i ręczny zapis nut liczący ok. 3 500 stron; był przygotowywany do druku przez Ligęzę, obecnie los dzieła nie jest znany). Pracował również nad zbiorem Ziemia żywiecka w pieśni (Kr. 1962, pt. Pieśni żywieckie) oraz nad Monografią jednej melodii (tematyka i losy mszp. nieznane). W lutym 1945 wrócił do Katowic i na polecenie woj. śląsko-dąbrowskiego gen. Aleksandra Zawadzkiego założył oraz zorganizował Konserwatorium Muzyczne w Bytomiu. We wrześniu t.r. reaktywował działalność ZŚKŚ i stanął ponownie na jego czele; przekazał do biblioteki Związku ponad sto partytur chóralnych. Przewlekle chory na gruźlicę (wiele lat żył z jednym płucem), zmarł 26 XII 1945 w Bytomiu. Po uroczystościach w auli miejscowego Konserwatorium, w asyście administratora apostolskiego diecezji ks. Bolesława Kominka, został pochowany w Katowicach na cmentarzu przy ul. Francuskiej.
S. był żonaty od r. 1920 z nieznaną z nazwiska Zofią, która wkrótce zmarła na gruźlicę, a od r. 1921 ze Stefanią z Urbanowiczów (zob. Stoińska Stefania).
S. był jednym z najbardziej zasłużonych działaczy muzycznych okresu dwudziestolecia międzywojennego na Śląsku. Czasy jego działalności nazwano «złotym wiekiem» śpiewactwa górnośląskiego, a jego samego «ambasadorem śpiewaków śląskich» (Fojcik). Pamięci S-ego poświęcono specjalny numer „Śpiewaka” (1946), zawierający m.in. bibliografię (niepełną) większości jego prac.
Fot. w: B. Śląskiej w Kat., Arch. Śląskiej Kult. Muzycz. [...] w Kat., Hanke R., Śpiewacy śląscy – fotografia XX wieku, Kat. 2002; – Błaszczyk, Dyrygenci, (fot.); Hanke R., Słownik polskiego śpiewactwa Górnego Śląska, Kat. 2001; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Reiss J., Mała encyklopedia muzyki, W. 1960; Słown. Muzyków Pol., II; Słown. Teatru Pol., II; Śląski Słown. Biogr., II; Wpol. Słown. Biogr.; – Bauman-Szulakowska J., Polska kultura muzyczna na Śląsku Górnym i Cieszyńskim w latach 1922–39, Kat. 1994; Dygacz A., Stefan Stoiński, „Życie Śpiewacze” 1950 nr 5 (fot.); Fojcik J., Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego na Śląsku, Kat. 1961; [tenże] J.F., Stefan M. Stoiński laureatem pierwszej nagrody muzycznej miasta Katowic, „Śpiewak” 1937 nr 7–8 (fot.); tenże, Śląski ruch śpiewaczy 1945–1974, Kat. 1982; tenże, Życie i działalność S. M. Stoińskiego. W 20 rocznicę śmierci, „Życie Śpiewacze” 1965 nr 12 (fot.); Hanke R., Silesia Cantat. Dzieje polskiego śpiewactwa kościelnego na Śląsku, Kat. 1996; tenże, Śląsk – Polsce, w: Społeczny ruch muzyczny w Polsce, Kat.–W. 1996; tenże, Śląsk śpiewa, Kat. 1991; tenże, Śpiewakom dodał skrzydeł, „Dzien. Zachodni” 1997 nr 190; Hławiczka K., Stefan Stoiński. Laureat śląskiej nagrody muzycznej, „Chór” 1937 nr 10; Kaczyński T., Dzieje sceniczne „Halki”, Kr. 1969; Katowice, ich dzieje i kultura na tle regionu, W. 1976; Kazuro S., Stefan Stoiński w Filharmonii Warszawskiej, „Śpiewak” 1938 nr 6; Księga pamiątkowa jubileuszowego zjazdu śpiewaków śląskich w roku 1960, Kat. 1960; Nawrat E., Repertuar sceny dramatycznej Teatru Polskiego w Katowicach w latach 1922–1939, W. 1979; taż, Teatr Polski w Katowicach, Wr. 1981; Oczkowski Z., Stefan Marian Stoiński, „Śpiewak Śląski” 1989 nr 2–3; „Ogniwo”. Chór mieszany. 80 lat, Kat. 1983; Orzyszek H., Nie wydane prace o ludowych tańcach śląskich S. M. Stoińskiego, „Kwart. Opolski” 1978 nr 4; tenże, S. M. Stoiński – kompozycje i prace literacko-muzyczne, „Śpiewak Śląski” R. 38: 1999 nr 1–2; 50 lat Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego w Katowicach, Kat. 1976; Płomieński M., O śląską nutę, Kr. 1997; Prosnak J., Trzy rocznice (o S. M. Stoińskim), „Życie Śpiewacze” 1961 nr 10; Reiss J., Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, Kr. 1984; Sobański M., Teatr Polski na Śląsku 1922–1939, Kat. 1963; Śpiewaj ludu, śpiewaj złoty, Red. M. G. Gerlich, Kat. 1986; Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego w Katowicach 1922–72, Red. W. Szewczyk, Kat. 1972; Tradycje śląskiej kultury muzycznej. Prace Archiwum Śląskiej Kultury Muzycznej przy Bibliotece Głównej Akademii Muzycznej w Katowicach, Kat. [1979]; Wrońska I., „Słowo” o Stoińskim, „Życie Śpiewacze” 1953 nr 3; Z zagadnień śląskiej kultury muzycznej, Kat. 1996; Zetowski S., Dyrektor Stefan Stoiński jako krzewiciel zamiłowania do literatury polskiej, „Śpiewak” 1937 nr 11; Złote Gody Chóru Męskiego „Echo” w Katowicach, Kat. 1973; Żywot W. J., Dwadzieścia sezonów teatru sosnowieckiego 1919–1939, Kat. 1983; – Lewinger J., Wspomnienie o Stefanie Stoińskim z czasów okupacji, „Śpiewak” 1947 nr 1; Stoiński A., Wspomnienie o Stefanie Marianie Stoińskim (1891–1945), „Kron. M. Poznania” 1996 nr 1 (fot.); – „Dzien. Zachodni” 1945 nr 314 (nekrologi S-ego), nr 315; „Kur. Warsz.” 1923 nr 25; „Przegl. Teatr. i Filmowy” 1924 nr 17; – AP w P.: USC m. Szamotuły, sygn. 53 poz. 121; Arch. Śląskiej Kult. Muzycz. przy B. Głównej Akad. Muzycz. w Kat.: Afisze, wycinki prasowe; IS PAN: Mater. Słown. Teatru Pol.; B. Śląska w Kat.: Kompozycje i koresp. S-ego; – Informacje Henryka Orzyszka z Chorzowa.
Anna Wypych-Gawrońska